ការលូតលាស់ និងសម្របខ្លួនរបស់កោសិកា

ជាង១០០ឆ្នាំមកហើយដែល Rudolf Virchow​ មានគំនិតដំបូងគិតអំពីជំងឺកោសិកាមានន័យថា ជំងឺមួយគឺជាវិបត្តិនៃមុខងារកោសិកា។     កោសិកាគឺជាឯកត្តាតូចបំផុតនៃសភាវរស់(Wilhelm Roux) ដែលមានន័យថាកោសិកា(មិនមែនជាភាគល្អិតតូចដទៃទៀត) ស្ថិតនៅទីតាំងមួយ ដែលអាចបំពេញមុខងារមូលដ្ឋាន របស់សារពាង្គកាយមួយដែលគេស្គាល់ថាជា មេតាបូលីស បំលាស់ទី ការបន្តពូជ និង ដំណពូជ ។ ដំណើរការទាំង៣ខាងក្រោយនេះអាចប្រព្រឹត្តទៅបានដរាបណាមានចំណែកកោសិកាតែប៉ុណ្ណោះ បើទោះជា​កោសិកាដែលលែងមានសមត្ថភាពធ្វើចំណែកទៀតហើយ អាចនៅមានសកម្មភាពមេតាបូលីស និង ចលនាខ្លះក៏ដោយ។

ក្រៅកោសិកាភេទដែលចំនួនក្រូម៉ូសូមត្រូវបន្ថយពាក់កណ្តាលកំឡុងពេលមេយ៉ូសកោសិកាភាគច្រើនធ្វើចំណែកនៅក្រោយពេលចំនួន​ក្រូ­ម៉ូសូមត្រូវបានដំឡើងទ្វេរ គឺក្រោយ មីតូស(ចំណែកណ្វៃយ៉ូដោយប្រយោល) បន្ទាប់មកគឺចំណែកស៊ីតុប្លាស(Cytokinesis) ។ នៅក្នុងដំណើរការនេះគ្រប់កោសិកាដែលអាចធ្វើមីតូសបានស្គាល់នូវ វដ្តកោសិកា ឬ ជំនាន់មួយដែលមីតូសមួយ( ប្រហែលកន្លះ ទៅ ពីរម៉ោង) តែងត្រូវបានខណ្ឌចែកពីមីតូសមួយទៀតដោយវគ្គអន្តរកាលមួយ(Interphase)ដែលមានរយៈពេល៦ទៅ៣៦ម៉ោងអាស្រ័យថា​កោសិកាធ្វើចំណែកញឹកញាប់ប៉ុណ្ណា។ សំខាន់បំផុតវដ្តកោសិកាមួយត្រូវគ្រប់គ្រងដោយប្រូតេអ៊ីនជាក់លាក់មួយចំនួនគឺ ស៊ីគ្លីន( Cyclines) ។ វាបង្កើតជា ប្រព័ន្ធសាំញ៉ាំមួយ( Complex) ជាមួយប្រូតេអ៊ីនគីណាស( Protein Kinase) ហៅថា cdc2 ឬ p34^cdc2  ដែលលេចឡើងនៅគ្រប់វគ្គទាំងអស់ ។ នៅពេលចំណែកស៊ីតូប្លាស( Cytokinesis)​បានបញ្ចប់(ចុងវគ្គតេឡូផាស) កោសិកាដែលធ្វើចំណែកជាប់រហូត(labile cell) ចូលទៅដល់វគ្គ G₁(Gap phase 1) ជាពេលដែលវាលូតលាស់ទំហំពេញលេញ ធ្វើបំលែងឯកទេសនឹងបំពេញមុខងារជាលិកាជាក់លាក់(Tissue specific task៖ការសំយោគ RNA និង Protein)​។វាត្រូវបន្តដោយវគ្គ S ដែលមានរយៈពេលប្រហែល ៨ម៉ោង។ កំឡុងវគ្គ S នេះ ចំនួនក្រូម៉ូសូមត្រូវបានដំឡើងទ្វេរ(ការសំយោគ DNA ) ។  បន្ទប់ពីវគ្គ G₂ ដែលមានរយៈពេល ១ ទៅ ២ម៉ោង(ការសំយោគ RNA ,Protein ,ស្តុកថាមពល សំរាប់មីតូស   និង ចំណែក centriole ដោយមានការបង្កើតត្រយ៉ូង( spindle) មីតូសបន្ទាប់ក៏ចាប់ផ្តើម។ ប្រូផាស(ការបម្លែងនៃកោសិកាដូចជាការបាត់ Microvilli និង Golgi apparatus, និង ស្ពៀរកម្មក្រូម៉ូសូម) ត្រូវបន្តដោយវគ្គមេតាផាស(ការ រលុបបាត់ស្រោមណ្វៃយ៉ូ និងក្រូម៉ូសូម តំរៀបគ្នានៅប្លង់អេក្វាទ័រ)។ បន្ទាប់មកចូលដល់វគ្គ anaphase ( ចំណែកក្រូម៉ូសូម និងការធ្វើដំណើររបស់ក្រូម៉ូសុមទៅកាន់ប៉ូលទាំងពីរ)  ដែលត្រូវបន្តដោយវគ្គ តេឡូផាស(ការកើតឡើងស្រោមណ្វៃយ៉ូ)។ចំណែកស៊ីតូប្លាសចាប់ផ្តើមនៅចុងអាណាផាសដោយមានកកើតជ្រលងភ្នាសកោសិកា។ បន្ទាប់មកវគ្ក G₁ថ្មីទៀតក៏ចាប់ផ្តើម។

កោសិកាដែលមានជីវិតខ្លីហៅថា labile cell  មានការបន្តវដ្តកោសិកានេះជានិច្ចដែលអាចទៅជំនួសកោសិកាដែលខូចខាត និងរក្សាចំនួន​ពេញលេញនៃកោសិកាអោយនៅថេរ។ ជាលិកាដែលធ្វើពី Labile cell នេះរួមមាន​ surface epithelia ដែលមាននៅនិងស្បែក, នៅមុយកឺ របស់មាត់,យោនី, មាត់ស្បូន, អេពីតេល្យូមរបស់ក្រពេញទឹកមាត់ , ផ្លួវរំលាយអាហារ,ផ្លូវទឹកប្រម៉ាត់, ស្បូន,ផ្លូវទឹកនោមផ្នែកខាងក្រោម  រួមទាំងខួរឆ្អឹង។

 កោសិកាថ្មីៗនៃជាលិកាទាំងនេះមានប្រភពមកពីការធ្វើចំណែកនៃកោសិកាដើម​ដែលមិនសូវមានការបម្លែង(poorly differentiated​) ​។​​​​ កោសិកាកូនមួយនៃកោសិកាដើមនេះ វានូវរក្សាលក្ខណៈដើមខណៈដែលកោសិកាកូនផ្សេងៗទៀត មានការបំលែង ទៅជាកោសិកាមួយ ដែលមិនអាចធ្វើចំណែកកោសិកា បន្តបន្ទាប់ទៀតបាន។ ឧទាហរណ៏ កោសិកាគ្រាប់ឈាមក្រហម  ឬ គ្រាប់ឈាមស ។ ការបង្កើតកោសិកាភេទឈ្មោល(spermatogenesis) ក៏មានលក្ខណៈ​បំលែងដូចចំណែកកោសិកាខាងលើនេះដែរ។​

កោសិការបស់ជាលិកា និង សរីរៈខ្លះមិនមានការសាយកូនឡើយ  កោសិកាប្រភេទនេះគេហៅថា Stable ឬ Resting Cells។ វាស្ថិតនៅ​ក្នុងវគ្គថេរមួយ  (G₀ )នៅបន្ទាប់ពីមីតូស។ ឧទាហរណ៏នៃកោសិកាបែបនេះគឺកោសិកា Parenchyma (Parenchymal cells)​ របស់ថ្លើម ,តម្រនោម, លំពែង រួមទាំងជាលិកា និងកោសិកា Parenchymal ផ្សេងៗទៀត (Fibroblast , កោសិកាអេពីតេល្យូម, Chondrocyte, កោសិកាឆ្អឹងនិងសាច់ដុំរលីង )។ រំញោចពិសេសដែលបង្ករឡើងដោយតម្រូវការបំពេញតួនាទី ឬ​ការខូចខាតជាលិកា ត្រូវកើតឡើងនៅមុនពេលកោសិកាចូលដល់វគ្គ G₁​(ការកាត់តម្រងនោមម្ខាងចោល ឬ Tubular necrosis , ការកាត់ឬ​ខូច​ផ្នែកណាមួយនៃថ្លើម) ឬ របួស​ជាលិកា​(Tissue trauma) ឧទាហរណ៏ របួសស្បែក។​ជាធម្មតាកោសិកាថ្លើម តែជាង១ភាគរយ​ប៉ុណ្ណោះដែលធ្វើចំណែកតែចំនួននេះកើនឡើងទៅជាង១០ភាគរយនៅក្រោយការបាត់ផ្នែកណាមួយ​របស់​ថ្លើម។​​

ការផ្លាស់ពីវគ្គ G₀ ទៅវគ្គ G₁ ជាទូទៅត្រូវការការភ្ជាប់នៃភ្នាក់ងារពន្លូតលាស់នានា( Growth Factors)​ និងអ័រម៉ូនជំរុញការលូតលាស់​​​      ( e.g. Insulin) ទៅនឹង​កន្លែងទទួល (Receptor)ជាក់លាក់ដែលធម្មតាឋិតនៅលើផ្ទៃកោសិកា ដើម្បីភ្ញោចឲ្យមាន ការសាយកូន​(Proliferation)។ ទោះយ៉ាងណាក្នុងករណីដែល កន្លែងទទួលជា steroid វាស្ថិតនៅក្នុងស៊ីតូប្លាស ឬ ណ្វៃយ៉ូ របស់កោសិកា៕​ 

កន្លែងទទួលរបស់ ភ្នាក់ងារពន្លូតលាស់ ត្រូវបានដាស់សកម្មភាព​( Activate) (ដោយអំពើរបស់ Tyrosine kinase) នាំឲ្យមានការភ្ជាប់ផូស្វ័រ (Phosphorylation) របស់ប្រូតេអ៊ីន។ ចុងក្រោយការផ្តល់សញ្ញាបន្តបន្ទាប់ចូលដល់ណ្វៃយ៉ូ, ការសំយោគ DNA ត្រូវបានភ្ញោច ហើយកោសិកាត្រូវធ្វើចំណែក។

ក្រៅពីភ្នាក់ងារពន្លូតលាស់ជាកលាក់ (e.g.: Hepatic growth factors នៅក្នុងថ្លើម) មាន កត្តាទូលំទូលាយជាងនេះទៀត​មាន​ Epidermal growth factors (EGF), Transforming growth factor(TGF-α), Platelet-derived growth factor(PDGF), Fibroblast growth factor( FGF),​រួមទាំង Cytokine ផ្សេងៗដូចជា Interleukin I​ និង Tumor necrosis factor(TNF)ផង ។ ការរាំងខ្ទប់នៃការសូតលាស់កើតមានឡើង ជាឧទាហាណ៏ចំពោះ Epithelium ដែលចន្លោះកោសិកាត្រូវបានបិទខ្ទប់​ដោយសារ​ការធ្វើចំណែក គឺពេលដែលកោសិកាក្បែរគ្នាមកភ្ជាប់់ជាមួយគ្នា(Contact Inhibition)​៕ ទោះបីយ៉ាងណា ការលូតលាស់ជួសជុល​របស់ថ្លើមនឹងឈប់នៅពេលដែលម៉ាសសរីរៈដើម

 ត្រូវបានបំពេញ។ TGF-β និង Interferon- β ស្ថិតក្នុងចំណោមសញ្ញា(Signals) ទាំងឡាយដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះ ការលូតលាស់ត្រឹមត្រូវ(Regulation) ៕

ការជួសជុលនៃ Labile cells និង Stable Cells មិនមែនមានន័យថា ទម្រង់ជាលិកាដើមត្រូវបានសាងសង់ឡើងវិញនោះទេ។ ដើម្បីកើតឡើងបាន Extra cellular matrix ត្រូវនៅល្អព្រោះវាជាប្រពន្ធ័នាំផ្លូវសម្រាប់រូបរាង ,ការលូតលាស់, បំលាស់ទី និង បំលែងឯកទេសនៃកោសិកា។Extracellular matrix មានប្រូតេអ៊ីនទម្រង់សសៃ(Fibrous structural protein)ដូចជា កូឡាសែនI,II-V​ ,​ អេឡាស្ទ៊ីន ហើយ និង Intracellular Matrix របស់ គ្លីកូប្រូតេអ៊ីន(e.g.: Fibronectin and Laminin ) ដែលត្រូវ​ភ្ជាប់​ក្នុង​ Proteoglycans និង Glucosaminoglycans អន្ធឹល។ គែម Extracellular matrix របស់ Epithelium, Endothelium និង​ កោសិកាសាច់ដុំ  ស្ថិតក្នុងទម្រង់ជាកំរាល (Basal lamina) ។ អាំងតេគ្រីន គឺជាប្រូតេអ៊ីនរបស់ភ្នាសកោសិកា​ដែលភ្ជាប់ Extracellular Matrix ទៅនឹង ឆ្អឹងក្នុងកោសិកា(Intracellular Cytoskeletons) ហើយបញ្ជូនសញ្ញាសម្រាប់ការលូតលាស់ , បំលាស់ទី  និង បំលែងឯកទេស ពីកោសិកា ទៅផ្នែកខាងក្នុងរបស់វា។ បើសិនជាមានខូចខាតជាលិកាធ្ងន់ធ្ងរ ធ្វើឲ្យ Matrix រងការបំផ្លាញ់យ៉ាងខ្លាំងក្លា ឧទាហរណ៏ ដំបៅក្រពះជ្រៅ ឬ រលាកស្បែកមាន​ទម្រង់ធំ , ជាលិកាដើមត្រូវបានជំនួសដោយជាលិកា ក្រិន( Scar Tissue) ។​ ក្នុងករណីនេះ Resting Cells របស់ជាលិកាសន្ធាន​និង Mesenchyme ក៏បង្កើតកូនចៅ ច្រើនផងដែរ៕

នៅពេលដែលកោសិកាអចិន្ត្រៃយ៍ ងាប់វាមិនត្រូវបានជំនួសវិញឡើយដោយសារគ្មានសមត្ថភាព ធ្វើចំណែកកោសិកាបាន។ កោសិកាទាំងនោះរួមមាន កោសិកាប្រសាទចំពោះ មនុស្សពេញវ័យ ជាដើម។ សមត្ថភាពជុសជុលរបស់បេះដូងមនុស្សពេញវ័យ និង កោសិកាសាច់ដុំ គឺមានកំនត់ណាស់ ឧទាហរណ៏ ការរលួយសាច់ដុំបេះដូង(Myocardial infarction) ៕

ការសម្របខ្លួន(adaptation)តាមតម្រូវការធម្មតា ឬ មិនធម្មតា របស់សរីរៈ អាចសម្រេចបានតាមរយៈការបង្កើន ឬ បន្ថយចំនួនកោសិកា (Hyperplasia ឬ Aplasia) ។ វាអាចត្រូវបានភ្ញោចដោយសារ Hormone (ការលូតលាស់លក្ខណៈភេទបន្ទាប់,​ ការលូតលាស់ Epithelium នៃក្រពេញទឹកដោះ ក្នុងកំឡុងពេលមាន​គភ៏) ឬ ដោយសារដំណើរការជួសជុលក្នុងការផ្សះរបួស ឬក៏ ក្រោយការថយចុះ Parenchyma របស់ថ្លើម។​ ទំហំកោសិកា ក៏អាចកើនឡើង (Hypertrophy) ឬ ថយចុះ ( Atrophy)ផងដែរ។ ការសម្របខ្លួននេះ​អាចត្រូវបានភ្ញោចដោយ​អ័រម៉ូន,កំណើនឬការថយចុះតម្រូវការ។ទោះស្បូនលូតលាស់កំឡុងពេលមានផ្ទៃពោះមានទាំង hypertrophy និង hyperplasiaមែន តែកម្លាំងសាច់ដុំឆន្ទៈនិងសាច់ដុំបេះដូងអាចកើនឡើងបានតែក្នុងករណី Hypertrophy​ប៉ុណ្ណោះ។​ដូច្នេះហើយ​បានជា​សាច់ដុំឆន្ទៈរីកមាឌតាមរយៈ​ការហាត់សាច់ដុំ ឬស្វិតពេលយើង​មិនសូវមានការប្រើប្រាស់វា​(ការអមក្រោយមានការបាក់ឆ្អឹង​ឬ​មិនមានរំញោចប្រសាទ(innervation)។ ចំពោះអត្តពលិក សាច់ដុំបេះដូងរីកធំដើម្បីបំពេញតម្រូវការ​ច្របាច់ឈាមខ្លាំងក្លា(high cardiac output)​ ឬវាអាច​មិនប្រក្រតី​ដូចក្នុងករណីលើសសម្ពាធឈាមជាដើម។ កោសិកាដែលស្វិតមិនមែនវាស្លាប់នោះទេ​គឹអាចមាន​សកម្មភាពឡើងវិញបាន លើកលែងតែកោសិកាអចិន្ត្រៃយ៍(brain atrophy)។​យ៉ាងណាមិញ,ផ្លូវសញ្ញា(signal pathways​)​ស្រដៀងគ្នានេះនាំដល់ការស្វិត(atrophy​)​និង​ការស្លាប់នៃកោសិកាតាមការកំណត់(programmed cell deathឬapoptosis) ​​​​​​ដូច្នេះចំនួនកោសិកាកាន់តែច្រើនអាចនឹងស្លាប់ក្នុងជាលិកា​ដែលស្វិត។

មេតាផ្លាស៊ី(Metaplasia)គឺជាបម្លែងខ្លួនពីកោសិកាពេញវ័យ១ទៅជាប្រភេទកោសិកាផ្សេងទៅវិញទៅមកបាន(reversible)។វាជាការ​សម្របខ្លួនធម្មតានៃកោសិកាទៅនឹងបម្រែបម្រួលណាមួយ។​​​​​ឧទាហរណ៍៖​ Transitional epithelium របស់ប្លោកនោមបម្លែងទៅជា​អេពីតេល្យូមសំប៉ែត​ពេលដែលវាបានរងរបួសដោយសារក្រួសតម្រងនោម​​,ហើយអេពីតេល្យូមរបស់បំពង់អាហារក៍ដូច្នេះដែរពេលReflux oesophogitisឬអេពីតេល្យូមនៃផ្លូវដង្ហើមរបស់អ្នកជក់បារីខ្លាំងនិងរយៈពេលយូរ។ការផ្លាស់ប្តូរអេពីតេល្យូមអាចនឹងទប់ទល់តមម្រូវការ​មិន​ប្រក្រតីនានា(unphysiological demands) តែក៏អាចនាំក្លាយជាកោសិកាមហារីកបានដែរ។